George Berkeley en de aard van de werkelijkheid

George Berkeley (1685–1753) was een Ierse filosoof en theoloog, vooral bekend om zijn radicale idealisme: het idee dat materie niet onafhankelijk van de geest bestaat. Geboren in Kilkenny, Ierland, studeerde hij aan het Trinity College in Dublin, waar hij later ook doceerde. In 1734 werd hij bisschop van Cloyne en zette hij zich in voor sociale en religieuze hervormingen.

Zijn beroemdste werk, A Treatise Concerning the Principles of Human Knowledge (1710), bevat een van zijn meest opzienbarende stellingen: objecten bestaan alleen zolang ze worden waargenomen (esse est percipi – "zijn is waargenomen worden"). Hiermee verwierp hij het materialisme en stelde hij dat de werkelijkheid afhankelijk is van waarneming, geworteld in de alomtegenwoordige geest van God.

Onder invloed van de wetenschap in de eeuw voor hem, maar ook voorzichtig om de religieuze overtuigingen van zijn tijd niet te ondermijnen, ontwikkelde Berkeley een gedachtegang die de kern van onze realiteitsbeleving raakt.

Subject en object: kan iets bestaan zonder waarneming?

De kern van Berkeley’s filosofie is dat objecten slechts kunnen bestaan bij de gratie van het subject. Maar moeten we dit letterlijk nemen?

Om dit te begrijpen, moeten we de relatie tussen subject en object onderzoeken. Het subject is actief en neemt waar; het object is passief en wordt waargenomen. Berkeley stelt dat de werkelijkheid slechts bestaat als er een waarnemer is.

Denk hier eens goed over na: wat betekent dit eigenlijk? Het betekent dat materiële dingen alleen bestaan doordat wij ze waarnemen. Zonder een waarnemer zouden ze verdwijnen.

Dat klinkt misschien als een puur filosofisch standpunt, maar verrassend genoeg vinden we hier parallellen met moderne natuurkunde. In de kwantummechanica bijvoorbeeld lijkt de toestand van deeltjes pas definitief bepaald te worden zodra er een waarneming plaatsvindt. Berkeley’s idee, dat in zijn tijd op religieuze gronden was gebaseerd, raakt dus aan fundamentele inzichten in de hedendaagse deeltjesfysica.

Stel je een Apenbroodboom in het regenwoud van Madagaskar voor. Hij wordt door ziekte geveld. Maar als er niemand in de buurt is om het te horen, maakt hij dan geluid? Volgens Berkeley is dat maar de vraag.

Dit is een gedachte die we verder in het boek opnieuw tegenkomen. Maar onthoud dit alvast goed: er zijn filosofen die stellen dat de werkelijkheid alleen bestaat zolang er iemand naar kijkt.